Μαθηματικά και λογοτεχνία

Η μαθηματική λογοτεχνία αποτελεί ένα είδος βιβλιογραφίας το οποίο προσπαθεί να συνδέσει δύο διαφορετικούς χώρους : της Λογοτεχνίας και των Μαθηµατικών. «Μαθηματική λογοτεχνία» ονομάζεται κάθε μορφή μυθοπλασίας στην οποία τα μαθηματικά παίζουν καθοριστικό ρόλο, είτε επειδή το αντικείμενο της πλοκής σχετίζεται με αυτά είτε γιατί κάποιοι από τους χαρακτήρες της συνδέονται με αυτά και οι ενέργειές τους επηρεάζονται σημαντικά από αυτή τη σχέση. Αυτή η τάση σύνδεσης των μαθηματικών µε τη λογοτεχνία ανήκει σε ένα ευρύτερο ρεύμα σύνδεσης της λογοτεχνίας µε τις φυσικές επιστήµες.

Στην αρχή μπορεί να φαντάζει λογικότερο να είναι περισσότερες οι διαφορές ανάμεσα σε αυτούς τους δύο διαφορετικούς κόσμους , αυτόν των μαθηματικών και εκείνον της λογοτεχνίας. Αντίθετα όμως έχουν πολλά κοινά. Σε μια προσέγγιση της σχέσης της λογοτεχνίας και των μαθηματικών σημαντικό ρόλο παίζει η γλώσσα.
Η λογοτεχνική γλώσσα βοηθάει στην κατανόηση της μαθηματικής. Έτσι, η λογοτεχνία και τα μαθηματικά φτάνουν τόσο κοντά μεταξύ τους, ώστε να μιλούν αλλάζοντας φωνές και κώδικες. Βοηθάνε και τα δύο στην ανάπτυξη της κριτικής σκέψης, δηλαδή στη διαδικασία αμερόληπτης και βάσιμης εξαγωγής συμπερασμάτων.

Η διεξαγωγή μιας μαθηματικής απόδειξης και η συγγραφή μιας λογοτεχνικής ιστορίας βασίζονται στην ίδια δομή: έχουν και οι δύο αρχή, πλοκή και τέλος. Σε ένα λογοτεχνικό κείμενο παρουσιάζονται οι ήρωες και οι σχέσεις που τους συνδέουν. Αντίστοιχα σε μια απόδειξη στην αρχή δίνονται οι έννοιες που θα βοηθήσουν στην επίλυση και οι σχέσεις που τις συνδέουν. Ο ρόλος του συγγραφέα που κατασκευάζει μια ιστορία είναι ίδιος με τον ρόλο του μαθηματικού που αποδεικνύει ένα θεώρημα καθώς προχωρούν και οι δύο με ένα προορισμό στο χώρο. Επίσης, ο συγγραφέας, όπως και ο μαθηματικός χρησιμοποιούν το μαθηματικό συλλογισμό για να φτάσουν στη λύση ή στο τέλος της ιστορίας τους.
Ανάλογα με το χαρακτήρα συγγραφής τους τα βιβλία της μαθηματικής λογοτεχνίας διακρίνονται τρεις κατηγορίες λογοτεχνικών κειμένων:

1. Κείμενα που αναφέρονται σε μαθηματικές έννοιες ή γεγονότα, σε προσωπικότητες μαθηματικών ή στην ιστορία των μαθηματικών και εμπεριέχουν έντονα το στοιχείο του μύθου ή κείμενα που χρησιμοποιούνται τα μαθηματικά από τον συγγραφέα για να διαφωτίσουν άλλες διαδικασίες.
2. Λογοτεχνικά κείμενα που σκοπός του συγγραφέα είναι η εκλαΐκευση μαθηματικών εννοιών.
3. Κείμενα που ανήκουν στο εύρος των λογοτεχνικών κειμένων και σκοπός της συγγραφής τους είναι η διδασκαλία μαθηματικών εννοιών ή η μάθηση για προσωπικότητες και γεγονότα από την ιστορία των μαθηματικών.

Υπάρχουν πολλοί συγγραφείς από το λογοτεχνικό χώρο που εμπνεύστηκαν από τα Μαθηματικά. Πρώτος ο Αριστοφάνης σατίρισε την εκκεντρικότητα των μαθηματικών στις Όρνιθες .Το πρώτο σύγχρονο μυθιστόρημα που ανταποκρίνεται στις προδιαγραφές που θέτει η Μαθηματική Λογοτεχνία είναι το Flatland (Επιπεδοχώρα) του Edwin A. Abbot, που κυκλοφόρη σε το 1884. O Abbot (1838-1926), άγγλος ιερέας και δάσκαλος περιγράφει ένα δισδιάστατο κόσμο, ένα κόσμο δηλαδή που περιορίζεται σε ένα ιδανικό ευκλείδειο επίπεδο. Στους πρόδρομους της μαθηματικής λογοτεχνίας ανήκουν ο Κάρολ Λιούις (Τσαρλς Ντότζσον) και ο Τζόναθαν Σουίφτ. Ο συγγραφέας της «Αλίκης στη Χώρα των θαυμάτων», ήταν χαρισματικός μαθηματικός και συναντούμε στο δημοφιλές παραμύθι του αναφορές στην επιστήμη της λογικής. Στον ίδιο οφείλουμε επίσης, τη σειρά διηγημάτων του «Τangled Tale » με μαθηματικές σπαζοκεφαλιές. Ο Τζόναθαν Σουιφτ στα «Ταξίδια του Γκιούλιβερ» έστειλε τον ήρωά του στη χώρα των Λαπούτα, όπου βασίλευαν τα μαθηματικά και η μουσική.Από τον κατάλογο του Κάσμαν διαπιστώνουμε ότι το ενδιαφέρον για τη μαθηματικά αυξάνεται με …γεωμετρική πρόοδο: τη δεκαετία ’80-’90 κυκλοφόρησαν 81 έργα μυθοπλασίας, από το ’90 ως το 2000 212 τίτλοι, και από το 2001 μέχρι σήμερα, είχαμε πάνω από 277 νέες εγγραφές.

Τον όρο της «μαθηματικής λογοτεχνίας» τον εισήγαγε ο Βρετανός
δημοσιογράφος Gilbert Adair, με αφορμή την έκδοση του μυθιστορήματος του
Απόστολου Δοξιάδη «Ο θείος Πέτρος και η εικασία του Γκόλντμπαχ»
(εκδ. Καστανιώτη). Το βιβλίο γνώρισε μεγάλη εμπορική επιτυχία πρώτα στο
εξωτερικό, και μετά στη χώρα μας, ξεπερνώντας τα 100.000 αντίτυπα.
Το μυθιστόρημα τιμά τους ανώνυμους ρομαντικούς της επιστήμης : ο κεντρικός
ήρωας, ο Πέτρος, πολλά υποσχόμενος μαθηματικός «σπατάλησε», σύμφωνα με
την οικογένειά του, τη ζωή του για να λύσει την περίφημη Εικασία του Γκόλντμπαχ.
Ο ανιψιός του Θείου Πέτρου, αποκαλύπτει το μεγαλείο αλλά και την αλαζονεία μιας
παρεξηγημένης ιδιοφυίας που επιζητεί με κάθε κόστος την αλήθεια.

Η μόδα των μαθηματικών συνεχίστηκε με το διεθνές μπεστ σέλερ «Το θεώρημα
του Παπαγάλου» (πρώτη κυκλοφορία το 1999 από τις εκδ. Πόλις) του Ντενί Γκετζ,
το οποίο κυκλοφορεί σε νέα μετάφραση του Τεύκρου Μιχαηλίδη, από τις εκδόσεις
Κέδρος. Ο Γάλλος συγγραφέας, ένας πραγματικός ποιητής των αριθμών και των
λέξεων «έφυγε» πρόωρα από τη ζωή, αφήνοντας κληρονομιά στους Έλληνες
αναγνώστες περίπου εννέα βιβλία του. Ήταν ο πρώτος ο οποίος απέδειξε ότι και
τα λεγόμενα «εξειδικευμένα» θέματα στη λογοτεχνία μπορούν να υπερκεράσουν
τα εύπεπτα μπεστ σέλερ στα οποία επενδύουν συνήθως οι εκδότες.

Εξάλλου, αν η λογική είναι τετράγωνη, μπορεί να βρει θέση και στα καρέ ενός κόμικς.
Παράδειγμα αποτελεί το «Logicomix» (εκδ. Ίκαρος), το δεύτερο μαθηματικό μπεστ
σέλερ του Απόστολου Δοξιάδη και του Χρίστου Παπαδημητρίου. Πρόκειται για ένα
γραφιστικό μυθιστόρημα (όπως επικράτησε ο όρος graphic novel στα ελληνικά)
που παρουσιάζει με πρωτότυπο τρόπο την ανάπτυξη της σύγχρονης μαθηματικής
λογικής και της αναλυτικής φιλοσοφίας. Ο Δοξιάδης δίνει μια ψυχολογική ερμηνεία για την εμμονή του Μπέρτραντ Ράσελ να ορίσει λογικά τα μαθηματικά αλλά και τον κόσμο που τον περιέβαλε.

Το παράδειγμα του Δοξιάδη και του Γκετζ, ενθάρρυνε κάποιους Έλληνες συγγραφείς να ασχοληθούν με αυτό το νέο λογοτεχνικό είδος και πολλαπλασίασε τις μεταφράσεις των μαθηματικών μυθιστορημάτων. Ενδεικτικά αναφέρουμε τις πιο χαρακτηριστικές περιπτώσεις: στις νουβέλες του Άντριου Κράμεϋ «Η αρχή του Ντ’ Αλαμπέρ» (εκδ. Πόλις), ο Ντ’ Αλαμπέρ αδυνατεί να καταλάβει τις απλές αρχές της ζωής αλλά προσπαθεί μάταια να ανακαλύψει την υπέρτατη μαθηματική εξίσωση, το κλειδί για την ερμηνεία όλων των μηχανισμών της φύσης.

Ο Φίλιμπερτ Σογκτ στους «Άγριους αριθμούς» (εκδ. Πόλις) διακωμωδεί τον σκληρό ανταγωνισμό των πανεπιστημιακών, φέρνοντας αντιμέτωπα στην ίδια πόλη δύο ταλαντούχους μαθηματικούς.

Η αστυνομική λογοτεχνία οφείλει πολλά στη μαθηματική επιστήμη. Δεν είναι τυχαίο, ότι ο Σέρλοκ Χολμς κατόρθωσε να αποδείξει την ενοχή του μαθηματικού Μοριάρτι στο «Adventure of the final problem» (1893), έχοντας ως όπλο του τη μαθηματική λογική. Ο Γκιγέρμο Μαρτίνες μεταπήδησε από τη μαθηματικά στη λογοτεχνία, χάρη στην επιτυχία του βιβλίου του «Η ακολουθία της Οξφόρδης» (εκδ. Πατάκη): ένας φοιτητής ανακαλύπτει ότι μια σειρά φόνων σχετίζεται με το έργο του κορυφαίου μαθηματικού Άρθουρ Σέλντομ. Στα ελληνικά έχει μεταφραστεί και το λογοτεχνικό του ντεμπούτο «Σχετικά με τον Ροδερέρ» (εκδ. Πατάκη) για την αυτοκαταστροφική αναζήτηση της απόλυτης γνώσης.

Ο Τεύκρος Μιχαηλίδης, ο οποίος έχει υπογράψει τις μεταφράσεις πολλών μαθηματικών μυθιστορημάτων, έγινε γνωστός με τα «Πυθαγόρεια εγκλήματα» (εκδ.Πόλις): η ιστορία μιας φιλίας και ενός ανεξήγητου φόνου, με φόντο τις συναρπαστικές εξελίξεις της μαθηματικής επιστήμης στις αρχές του 20ου αιώνα. Ακολούθησαν πολλά ακόμα έργα του , όπως « Ο μέτοικος και η συμμετρία » , « Εικασία 3ν+1 » , « Άχμες , ο γιός του γεγγαριού » , « Τα τέσσερα χρώματα του καλοκαιριού » , « Μιλώντας στην Άννα για τα μαθηματικά » , « Σφαιρικά κάτοπτρα , επίπεδοι φόνοι », « Φονικό στη μεγάλη εκκλησία » κ.α.